Over het Fries
Snelle feiten
Landen waar Fries gesproken wordt: | Nederland en Duitsland. |
Het Fries is een officiële taal in: | Nederland en Duitsland. |
Aantal moedertaalsprekers: | Rond de 1 miljoen sprekers. |
Eigen benaming: | Frysk (Nederland), of voluit: De Fryske taal. Friisk (Duitsland), of voluit: E Friiske Spräke. |
Alfabet: | Romeins (Latijns). |
Aantal letters in het alfabet: | 24. (Q en X worden niet gebruikt). |
Regulering: (Van spelling, etc.) |
Fryske Akademy. |
Classificatie: (Taalfamilie) |
Indo-Europees ------> Germaans --------> West-Germaans ------------------------> Fries |
Fries is sterk verwant aan: | Duits, Nederlands, Nedersaksisch, Engels, Limburgs, Schots, Jiddisch en Afrikaans. |
Fries is in mindere mate ook verwant aan: | Deens, Noors, Zweeds, IJslands en Faeröers. |
Het Fries is een verre verwant van: | Russisch, Frans, Grieks, Iers, Perzisch, Hindi, Armeens en Litouws. |
Inleiding Het Fries is een Germaanse taal die in de provincie Friesland en enkele andere regio's gesproken wordt. Het Fries is een erkende minderheidstaal. Het Standaard-Fries is gebaseerd op het Kleifries, het Fries zoals dat gesproken wordt in de Kleistreek, ten westen van Leeuwarden. Veel mensen interesseren zich persoonlijk of beroepsmatig voor het Fries. Het Fries is een levende taal. Het wordt dagelijks door honderdduizenden mensen gesproken. Er worden cursussen in gegeven en er worden boeken in het Fries gepubliceerd. Er wordt druk gemusiceerd in het Fries en soms worden Friese nummers zelfs in heel Nederland bekend. Denk aan De Kast met In Neije Dei en Twarres met Wêr Bisto. Kortom: Het Fries lééft. Coop Supermarkt in Eernewoude met op de gevel in het Fries Supermerk en op het fietsenrek in het Nederlands Supermarkt met daaronder weer in het Fries selsbetsjinning. |
Verspreiding Fries wordt gesproken in drie regio's. In Nederland in de provincie Friesland en een stukje van de provincie Groningen (Westerkwartier). In Duitsland in Saterland (ten oosten van de provincie Groningen) en in Sleeswijk Holstein (ten zuiden van Denemarken). Het Nederlandse Fries wordt ook wel Westlauwers Fries of Frysk genoemd. In Saterland noemen ze de taal Saterfries, Fräisk of Seeltersk In Sleeswijk Holstein spreken de mensen Noord-Fries of Friisk. |
Alfabet Het Fries maakt gebruik van het Latijnse alfabet. Het Fries maakt geen gebruik van de letters Q en X, tenzij voor leenwoorden. Friese klinkers worden soms voorzien van accenten of dakjes. Deze letters hebben een eigen klank, maar geen eigen plaats in het alfabet. Het woord 'âld' (oud) vind je in het woordenboek dus onder de letter A. Lees meer over het alfabet.... |
Taal of dialect? In het algemeen kun je zeggen dat er geen scherp onderscheid bestaat tussen taal en dialect. Een taal is een dialect met een leger en een vloot wordt er ook wel gezegd. Zodra een taal gesproken wordt door de culturele en politieke elite wordt het al gauw een taal genoemd. Bij de talen van minderheden bestaat al gauw de neiging deze als 'dialect' te bestempelen. Met objectieve taalkundige overwegingen heeft dat niet zo veel te maken. Het Fries wordt echter door de meeste taalkundigen als een echte taal gezien. De taalkundige afstand van het Fries tot het Nederlands is groter dan die tussen sommige andere talen. Nederlands en Fries verschillen meer van elkaar dan bijvoorbeeld Deens en Noors. Van deze twee talen wordt ook nooit beweerd dat het één een dialect is van het ander. Nederlands en Fries zijn niet wederzijds verstaanbaar: Een Nederlander in Fries gezelschap zal misschien wel een paar woorden kunnen herkennen, maar waarschijnlijk geen hele zinnen. In politiek en bestuurlijk opzicht wordt het Fries ook als een taal behandeld. Het is naast het Nederlands een officiële taal van de provincie Friesland. Wat wel dialect is, is het Stadsfries. Dit kun je in Friesland in de grote steden en ook wel in de kop van Noord-Holland (West-Friesland) horen. Stadsfries is eigenlijk Nederlands met een Fries accent. |
Dialecten van het Fries De Friese taal in Nederland (het Westlauwers-Fries) is onder te verdelen in een aantal dialecten: Kleifries (in de Kleistreek). Het Kleifries vormt de basis voor het Standaard-Fries. Noordhoeks (het gebied ten noorden van Dokkum - de Noordhoek). Woudfries (in de Friese Wouden). Zuidwesthoeks (in de Zuidwesthoek). Hindeloopers (in Hindeloopen). Aasters en Westers (op respectievelijk Oost- en West-Terschelling). Schiermonnikoogs of Eilanders (op Schiermonnikoog). |
Taalfamilie en verwantschap met andere talen Engels, Duits en Nederlands Het Fries is een West-Germaanse taal. De meest naaste verwanten van het Fries zijn het Engels, Nederlands en Duits. Wat woordenschat en structuur betreft hebben deze talen veel met elkaar gemeen. In sommige opzichten lijkt het Fries meer op het Engels, in andere opzichten meer op het Nederlands of Duits. De namen van enkele dagen van de week lijken bijvoorbeeld erg op het Engels: moandei (Monday) en tiisdei (Tuesday). Fries en de Scandinavische talen Met de Scandinavische talen heeft het Fries gemeen dat sommige bijvoeglijke naamwoorden (bijvoorbeeld namen van talen) eindigen op -sk. De Friezen noemen hun taal Frysk, de Denen Dansk. Ook sommige woorden lijk op elkaar. In Friesland heet een kind een bern, in Denemarken een barn. Veel meer overeenkomsten met de Scandinavische talen zijn er echter niet. Dit zijn Noord-Germaanse talen en deze staan dus iets verder af van het Fries. Dat Fries heel veel overeenkomsten zou hebben met Deens, Noors en Zweeds is een mythe. Indo-Europese talen De Germaanse talen behoren verder tot de grote taalfamilie van de Indo-Europese talen. Tot deze groep behoren ook bijvoorbeeld het Latijn, Frans, Russisch, Iers, Lets, Grieks en Hindi. Dat zijn de taalkundige achterneven en achternichten van het Fries. |
Geschiedenis van het Fries
Nieuwfries - Vanaf 1820 |
Erkenning en officiële status Nederland heeft het Fries erkend als autochtone minderheidstaal. Dat betekent dat Nederland een verplichting heeft zich in te zetten voor de bescherming van het Fries. Het Fries is naast het Nederlands een officiële taal van de provincie Friesland. In de rechtbank mag desgewenst Fries gesproken worden, plaatsnaamborden zijn tweetalig en op de middelbare school kan er examen in de Friese taal- en letterkunde gedaan worden. |
Grammatica Het Fries heeft geen ingewikkelde grammatica. De meeste regels zijn gelijk aan het Nederlands, waardoor een Nederlander zich de Friese grammatica heel intuïtief eigen zal kunnen maken. Het Fries heeft net als het Nederlands twee geslachten: Algemeen geslacht en onzijdig. Algemeen geslacht: Lidwoord de (Fries: de). Onzijdig geslacht: Lidwoord het (Fries: it). Het Oud-Germaans had drie geslachten, mannelijk, vrouwelijk en onzijdig. Het moderne Duits heef dat nog steeds. Bij het Fries en het Nederlands zijn mannelijk en vrouwelijk geslacht gefuseerd tot een 'algemeen geslacht'. Werkwoorden De verbuiging van Friese werkwoorden lijkt meer op het Duits dan op het Nederlands. In het Nederlands eindigt de tweede persoon enkelvoud op een -t, in het Fries en het Duits op -st. Bijvoorbeeld: Jij zingt. Do sjongst. Du singst. |
Friese leenwoorden Het Fries heeft zijn sporen nagelaten in het ABN. Sommige Friese woorden en uitdrukkingen zijn gemeengoed geworden buiten Friesland. Hieronder een lijst van Friese woorden en uitdrukkingen die iedere Nederlander kent (of zou moeten kennen). Skûtsje - Fries zeilschip Fierljeppen - Het uiteinde van een polsstok in een sloot steken en de veerkracht van de stok gebruiken om handig naar de andere kant van de sloot te springen. Sjoelen - Oorspronkelijk een Fries woord dat 'schuiven' betekende. In het Nederlands is het woord overgenomen voor het schuifspel. Terp - Woonheuvel. Een verhoogd stuk land dat zelfs bij overstromingen droog blijft en dat dus zeer geschikt is om huizen op te bouwen. Memmetaal - Moedertaal. Heit en mem - Pa en ma. Oant moarn! - Tot morgen! Deze Friese afscheidsgroet werd beroemd door de immer sympathieke weerman Piet Paulusma. It kin net - Het kan niet. Buiten Friesland wordt deze uitdrukking meestal verkeerd begrepen als "Het kan net", wat tot gevaarlijke of komische situaties kan leiden. De uitdrukking werd bekend in Nederland door een reclame van de Friese kruidendrank Sonnema Berenburg. In het reclamespotje vragen een paar jongens aan een Friese boer of ze het ijs al op kunnen. Als de boer hen antwoordt 'It kin net' denken ze dat het 'net kan', stappen het ijs op en zakken er door heen. Gelukkig kan de boer de verkleumde jongens weer warm krijgen in de plaatselijke kroeg door ze een glas Sonnema Berenburg aan te bieden. It giet oan! - Het gaat door! Als de ijsmeesters van de Vereniging de Friesche Elfsteden deze magische woorden uitspreken, dan betekent dat dat het ijs dik geoeg is en de Elfstedentocht door kan gaan. Als het flink begint te vriezen dan wachten sportliefhebbers vol spanning op deze verlossende woorden. Neije Dei - Nieuwe dag. Bekend geworden door het liedje van De Kast. Wêr Bisto? - Waar ben je? Bekend geworden door het liedje van Twarres. |
Tekst en literatuur De vroegst bekende Friese teksten waren wetsteksten. Deze waren geschreven in het Oudfries. Tijdens de Renaissance probeerde Gijsbert Japiks zijn moedertaal weer te populariseren als literaire taal. In zijn eigen tijd had hij daarbij echter maar weinig succes. Een echte opleving beleefde het Fries in de 19e eeuw. In de tijd van de Romantiek was er veel aandacht gekomen voor nationale en regionale volkscultuur. Bekende Friese schrijvers uit de 19e eeuw zijn de gebroeders Halbertsma (Bruorren Halbertsma). De politicus Pieter Jelles Troelstra is bij de meesten wel bekend als sociaal-democratisch voorman aan het begin van de 20e eeuw. Minder bekend is dat hij ook Friese gedichten schreef. Zijn vrouw, Sjoukje Troelstra, schreef onder het pseudoniem Nynke fan Hichtum Friese jeugdliteratuur. Zij werd vooral bekend met de reeks Afke's Tiental, die overigens in het Nederlands geschreven is. Een hedendaagse Friese schrijver is Josse de Haan (1941). Hij schrijft poëzie, romans, toneel, korte verhalen en kinderboeken. |
Wetenschap De wetenschappelijke studie naar de Friese taal en cultuur heet de Frisistiek. Iemand die zich met deze tak van wetenschap bezighoudt heet een frisist. Aan de Rijksuniversteit Groningen (RuG) kan Fries gestudeerd worden als volledige opleiding. In 2010 had echter niet één student zich voor deze opleiding ingeschreven. Aan de Universiteit van Amsterdam (Uva) kan Fries als minor gevolgd worden. De Universiteit van Leiden biedt Oudfries aan als minor. In Duitsland kan Fries gestudeerd worden aan de Universiteit van Kiel. Aan de universiteit van Palaského in Tsjechië kan Neerlandistiek gestudeerd worden. Binnen deze opleiding wordt ook aandacht aan het Fries besteed. |
2024 Harmen Schoonekamp | contact | Talennet | sitemap.
"De een zijn dood is de ander zijn brood.
De iene syn dea, is de oare syn brea.
"